In Zwolle wordt de herinnering aan de ‘Broeders en Zusters van het Gemene Leven’ levend gehouden

In Zwolle kun je niet om de ‘Moderne Devotie’ heen. De herinnering aan Thomas a Kempis en aan de ‘Broeders en Zusters van het Gemene Leven’ wordt er levend gehouden. Onder meer met gezamenlijke maaltijden, excursies en een diep gesprek.

Rondleider Wim Verweij wijst aan wat er in Windesheim nog bewaard is uit de kloostertijd.
Margot Berends

Dertien mensen die meedoen met een excursie, zitten in de kerk van Windesheim. Wim Verweij, die aan alle kanten betrokken is bij de Protestantse Gemeente van Windesheim, vertelt sappig over de geschiedenis van deze plek. In een notendop: de stroming van de Moderne Devotie ontstond in de
veertiende eeuw in Deventer, toen de theoloog Geert Grote misstanden bij de geestelijkheid aan de kaak stelde. Zijn zielsverwanten heetten ‘Broeders en Zusters des Gemenen Levens’, waarbij ‘gemeen’ ‘gemeenschappelijk’ betekent. Ze woonden in gemeenschapshuizen, eerst in Deventer, later ook in Zwolle.

Straatnamen als de Fratersteeg herinneren aan de ‘Broeders en Zusters van het Gemene Leven’.  Margot Berends

In het dorpje Windesheim, vlak bij Zwolle, werd in 1387 een klooster gesticht om het ideaal van de beweging veilig te stellen. Dit werd het moederklooster van een uiteindelijk veel grotere congregatie. Een van de eerste kloosters die zich aansloten, was de Sint-Agnietenberg in Zwolle, waar Thomas a Kempis (ca. 1380-1471) woonde. Hij schreef daar zijn beroemde boek De navolging van Christus. De huidige kerk van Windesheim is bijna alles wat er over is van het grote kloostercomplex van weleer.

Tot twee keer toe signaleert Verweij dat er toen ook al sprake was van ‘pioniersplekken’: eerst in Deventer, waar Geert Grote zijn huizen begon, vervolgens in Windesheim, waar het moederklooster werd gebouwd. ‘Er was hier niks’, vertelt hij. Het is treffend dat ruim zes eeuwen later het Ontmoetingshuis Moderne Devotie werd opgericht, een pioniersplek van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Onder deze vlag verdiept een groep belangstellenden zich in het gedachtegoed van de Moderne Devotie. Ze doen dat door excursies, zoals nu naar Windesheim. Maar vooral door tweewekelijks samen De navolging van Christus te bestuderen.

Hans Tissink is predikant in Zwolle en voor vijf procent verbonden aan het Ontmoetingshuis. Hij vertelt: ‘We begonnen in 2017. Wij zochten naar iets van gemeenschapsvorming aan de hand van de Moderne Devotie en met name Thomas a Kempis. We koppelen de Moderne Devotie geregeld aan actuele kwesties als duurzaamheid, zorg en onderwijs. Per avond behandelen we zo’n tien spreuken volgens de lectio divina-methode: eerst lezen, dan stilte en vervolgens vertelt ieder wat hem of haar opviel, aansprak of juist irriteerde. Alles mag gezegd worden, in een sfeer van vertrouwen en vrijheid. Dat wordt vaak een openhartig en indrukwekkend gesprek.’

Dominee-dichter Henk Olde Margot Berends

Voorafgaand aan zo’n avond wordt er gezamenlijk gegeten. Elke keer vorm je een gemeenschap, omdat je aan tafel gaat, zegt Tissink. ‘Een maaltijd doet het altijd goed, je moet toch eten en het ijs is dan al gebroken voordat je samen de diepte ingaat. Dat is anders dan wanneer je elkaar om acht uur ziet en dan pats-boem begint.’

navolgen is uitbeelden

Tissink vertaalt het liefst zelf de tekst uit het Latijn en gebruikt daarnaast verschillende Nederlandse weergaven. Die laten soms een heel nieuw licht op de tekst schijnen. De woord-voor-woordvertaling van Rudolf van Dijk geeft bijvoorbeeld het woord ‘navolgen’ weer met ‘uitbeelden’.

Tissink: ‘Iedereen is een beeld van Christus, van God. Thomas a Kempis schrijft dat het de bedoeling is dat je de geest van Christus in jou uitbeeldt.’

De compacte teksten lenen zich goed voor persoonlijke bezinning. ‘Je moet niet te veel in één keer lezen. Een paar spreuken zijn genoeg. Iemand heeft de Navolging eens vergeleken met een doos bonbons: die eet je ook niet achter elkaar leeg.’

Normaliter is een avond van het Ontmoetingshuis Moderne Devotie in een zaal in de Oosterkerk. Voor de excursie van vanavond hebben de deelnemers eerst samen gegeten in het buurthuis in Windesheim: frites, salade en een snack. Na de lezing in de kerk krijgt het gezelschap een rondleiding langs diverse historische panden. Al lopend vertelt Gerda waarom ze graag naar het Ontmoetingshuis gaat: ‘Ik wilde meer weten over de Moderne Devotie en het sprak me aan om aan de hand van een thema met anderen in gesprek te gaan. Bovendien houd ik van geschiedenis. Door alles wat ik te weten ben gekomen, loop ik nu heel anders door mijn eigen stad. Ik zíé de wezen voor me die in het weeshuis van de broeders en zusters zaten; ik herken de plekken waarover tijdens de excursies verteld is. In de kerk werk ik veel met jongeren en ongemerkt geef ik hun iets van die Ontmoetingshuis-avonden mee.’

Ook Heidrun, Duitse van oorsprong, vindt het fijn dat ze zich door het Ontmoetingshuis meer in de stad ingebed voelt. ‘Toen ik hier net kwam wonen, zei een hoogleraar tijdens een studentenbijeenkomst: ‘‘Het is belangrijk om iets te weten van de geschiedenis van een land, stad of dorp én van een mens. Dat vormt je.’’ Ik ben me toen gaan verdiepen in de Moderne Devotie en in de mysticus Thomas a Kempis. Dankzij het Ontmoetingshuis weet ik er nu nóg meer van.’

De huidige kerk van Windesheim was vroeger de kloosterbrouwerij. Vandaar de vreemde verhoudingen van het gebouw.  Margot Berends

Rondleider Wim Verweij laat intussen zien wat er in Windesheim nog bewaard is uit de kloosterperiode. De kerk van nu was destijds de kloosterbrouwerij. Dat verklaart de voor kerkgebouwen vreemde verhoudingen: hoog en smal. Onder de pastorie bevinden zich veertiende-eeuwse kelders, die toen bij het kloosterhospitaal hoorden. De deelnemers stommelen achter elkaar het smalle trapje af naar de catacomben. Verderop bewonderen ze een boerderij uit die tijd.

Daarna is er koffie op de zolder van het kerkje. Een van de vaste bezoekers van het Ontmoetingshuis is dominee Henk Olde, die juist deze week negentig jaar is geworden. Hij declameert er uit zijn boekje Zwolle met Thomas op de A28. Hij schreef meer dan honderd korte gedichten over de connectie tussen Thomas, de Moderne Devotie en Zwolle. Een daarvan is extra toepasselijk voor vanavond:

• Het Kerkgebouw te Windesheim verborg een oud geheim.
• De hele kloosterboerderij dronk bier uit de brouwerij.
• Gedenk dat bij Brood en Wijn.

Zoals elke Ontmoetingshuis-avond wordt de bijeenkomst afgesloten met een korte viering. In de kerkruimte klinken enkele regels uit de Navolging, er is stilte, een Taizé-canon en een gebed.

Daarna gaat iedereen naar Zwolle terug – de stad waar, zoals Tissink het zegt, ‘de Moderne Devotie op straat ligt’. Zo loop je in een klein straatje zomaar tegen het voormalige vrouwenconvent van de Moderne Devotie aan, en herinneren namen als Fratersteeg en bioscoop Het Fraterhuis aan tijden van weleer. De geschiedenis van de broeders en zusters leeft nog steeds. In de woorden van Henk Olde:

Devotio Moderna wereldwijd van verleden, heden en toekomende tijd. Met de Hanze van land tot land ging de Devotio hand in hand. Ter navolging: wijd en zijd.

legendarische bewoner

Ontmoetingshuis Moderne Devotie is een pioniersplek van de PKN. Veel deelnemers zijn lid van de protestantse Adventskerk of Oosterkerk, die op termijn gaan fuseren. Maar er komen ook belangstellenden van andere kerken of zonder kerkelijke binding. De excursies – zoals een boottocht door de Zwolse stadsgrachten – trekken deels weer andere bezoekers. Er zijn meer Zwolse initiatieven die aanhaken bij die legendarische bewoner van weleer. Op de Agnietenberg, waar het klooster stond, bevindt zich het Museum Thomas a Kempis. De collectie bestaat onder meer uit tal van vertalingen van De navolging van Christus, dat op de Bijbel na wereldwijd het meest verkochte christelijke boek is.

De burgemeesters van Deventer en Zwolle hebben tien jaar geleden een gezamenlijk voornemen ondertekend om het gedachtegoed van de Moderne Devotie te promoten: de Intentieverklaring Moderne Devotie, in de volksmond ‘het Verdrag van Windesheim’.

Zwolle vierde in 2021 de 550e sterfdag van Thomas a Kempis, met allerlei initiatieven. Zo kwam er een meer dan levensgrote muurschildering in de Goudsteeg met zijn portret.

In de basiliek Onze Lieve Vrouw Tenhemelopneming, beter bekend als de Peperbuskerk, staat een schrijn met zijn gebeente.